Marathi Test - 5

वाक्यातील विधानांच्या संख्येवरून पडणारे प्रकार :

1. केवल वाक्य
2. मिश्रवाक्य
3. संयुक्त वाक्य

संयुक्त वाक्य: संयुक्त वाक्यात एक पेक्षा जास्त मुख्य वाक्ये असतात आणि ही मुख्य वाक्ये प्रधानात्वबोधक अव्ययांनी जोडलेली असतात. जसे व, आणि, अथवा, पण, परंतु, म्हणून इ.
उदा-
रमेश आज सकाळी फिरायला जाणार होता; पण त्याला जागच आली नाही.
घरी जा आणि छान साडी नेस.

स्पष्टीकरण-

• या वाक्यांमधील पण, आणि ही  प्रधानात्वबोधक अव्यये आहेत.
• अशाचप्रकारे वरील पर्यायांपैकी ‘परवानगी घ्या आणि मग आत या.’ हे वाक्य संयुक्त वाक्य आहे.

Additional Information

• श्रीमंताला विद्येची गोडी नसते. हे केवल वाक्य आहे.
• जो अभ्यास करील तो उत्तीर्ण होईल. हे मिश्र वाक्य आहे.
• आमचे शरीर सुदृढ व्हावे कारण आम्ही व्यायाम करतो. हे देखील मिश्र वाक्य आहे.

उत्तर: वसंत ऋतुत वृक्षाना पालवी फूटते.

स्पष्टीकरण: 

विध्यर्थी वाक्य: जेव्हा वाक्यातील क्रियापदाच्या रूपावरुन तर्क, कर्तव्य, शक्यता, योग्यता, इच्छा इत्यादी गोष्टीचा बोध होत असेल तर त्यास विध्यर्थी वाक्य असे म्हणतात.

पर्यायातील वाक्यात तर्क, कर्तव्य, शक्यता, योग्यता, इच्छा इत्यादी गोष्टीचा बोध होत आहे.

1) माणसाने स्वकष्टाने धन मिळवावे - कर्तव्य 

2) मरावे परि किर्तीरुपे उरावे - योग्यता 

3) तू माझ्या सोबत यावेस असे मला वाटते - इच्छा

'वसंत ऋतुत वृक्षाना पालवी फूटते' या वाक्यातुन वरील कोणत्याही गोष्टींचा बोध होत नाही.

''वसंत ऋतुत वृक्षाना पालवी फूटते'' हे एक स्वार्थी वाक्य आहे.

स्वार्थी वाक्य: जेव्हा क्रियापद काळ दर्शवते तेव्हा ते स्वतःचा अर्थ व्यक्त करत असते, तेव्हा त्या वाक्यास 'स्वार्थी वाक्य' असे म्हणतात.

उदा. आज आकाशात चंद्रकोर दिसली (भूतकाळ)

उत्तर: प्राणिमात्रांवर दया करा

स्पष्टीकरण: 

विध्यर्थी वाक्य: जेव्हा वाक्यातील क्रियापदाच्या रूपावरुन तर्क, कर्तव्य, शक्यता, योग्यता, इच्छा इत्यादी गोष्टीचा बोध होत असेल तर त्यास विध्यर्थी वाक्य असे म्हणतात.

पर्यायातील वाक्यात तर्क, कर्तव्य, शक्यता, योग्यता, इच्छा इत्यादी गोष्टीचा बोध होत आहे.

1) आई वडिलांची सेवा करावी - कर्तव्य 

2) तू पास होशील असे वाटते - शक्यता

3) तू माझ्या सोबत यावेस असे मला वाटते - इच्छा

'प्राणिमात्रांवर दया करा' या वाक्यातुन वरील कोणत्याही गोष्टींचा बोध होत नाही.

''प्राणिमात्रांवर दया करा'' हे एक आज्ञार्थी वाक्य आहे.

आज्ञार्थी वाक्य: ज्या वाक्यामधून आज्ञा, आशीर्वाद, विनंती, उपदेश, प्रार्थना ई. गोष्टींचा बोध होतो अशा वाक्यास आज्ञार्थी वाक्य असे म्हणतात.

उदा. देवा माला पास कर (प्रार्थना), प्राणिमात्रांवर द्या करा (उपदेश)

उत्तर: संयुक्त वाक्य 

स्पष्टीकरण:

1) संयुक्त वाक्य: जेव्हा वाक्यात दोन किवा अधिक केवल वाक्य ही प्रधान सूचक उभयान्वि अव्ययांनी जोडली जातात तेव्हा त्यास संयुक्त वाक्य असे म्हणतात.

उदा. विजा चमकू लागल्या आणि पावसाला सुरुवात झाली.

वरील वाक्यात 'आरती सुरु झाली' हे केवल वाक्य 'घंटानाद झाला' या केवल वाक्याशी, 'आणि' या अव्यय्याने जोडले आहे, म्हणून हे एक 'संयुक्त वाक्य' आहे.

2) केवल वाक्य: ज्या वाक्यामध्ये एकच उद्देश व एकच विधेय असते त्यास केवल वाक्य किवा शुद्ध वाक्य असे म्हणतात.

उदा. सचिन क्रिकेट खेळतो.

3) मिश्र वाक्य: जेव्हा वाक्यात एक प्रधान वाक्य आणि एक किवा अधिक गौणवाक्य उभयान्वि अव्यानि जोडली जातात तेव्हा त्या वाक्यास मिश्र वाक्य असे म्हणतात.

उदा. तो शहरात गेला म्हणून त्याला नोकरी मिळाली.

4) विधानार्थी वाक्य: ज्या वाक्यात कर्त्यांने केवळ विधान केलेले असते. त्या वाक्याला विधानार्थी वाक्य असे म्हणतात.

उदा. रमेश खुप काम करतो.

उत्तर व स्पष्टीकरण- कर्मणी प्रयोग

• क्रियापद म्हणजे वाक्याचा अर्थ पुर्ण करणारा क्रियावाचक शब्द होय. क्रियापदाच्या रुपाची ठेवण कधी कर्त्याच्या लिंग वचनाप्रमाणे असते तर कधी कर्माच्या,तर कधी ती स्वतंत्र सुद्धा असते. क्रियापदाच्या या रचनेला व्याकरणात ‘प्रयोग’ असे म्हणतात.
• प्रयोगंचे तीन प्रकार पडतात – 1. कर्तरी प्रयोग 2. कर्मणी प्रयोग 3.भावे प्रयोग

1. कर्तरी प्रयोग – कर्ताच्या लिंग वचनानुसार क्रियापद असते तेव्हा त्याला कर्तरी प्रयोग म्हणतात.
2. कर्मणी प्रयोग – कर्माच्या लिंग वचनानुसार क्रियापद बदलते तेव्हा त्याला कर्तरी प्रयोग म्हणतात.
3. भावे प्रयोग - कर्ताच्या लिंग वचनानुसार किंवा कर्माच्या लिंग वचनानुसार क्रियापद जेव्हा बदलत नाही तर ते स्वतंत्र असते तेव्हा त्याला भावे प्रयोग म्हणतात. 

उत्तर: भावे प्रयोग

स्पष्टीकरण: 

कर्तरी प्रयोग: जेव्हा क्रियापदाचे रूप हे कर्त्याच्या लिंग किवा वाचनानुसार बदलत असेल तर त्या प्रयोगास कर्तरी प्रयोग असे म्हणतात.

उदा . तो चित्र काढतो. (कर्ता- पुल्लिंगी), ती चित्र काढते. (कर्ता- लिंग), ते चित्र काढतात. (कर्ता- वचन)

कर्मणी प्रयोग: क्रियापदाचे रूप कर्माच्या लिंग किवा वचनानुसार बदलते तर त्यास कर्मणी प्रयोग असे म्हणतात.

उदा . राजाने राजवाडा बांधला. (कर्म- पुल्लिंगी), राजाने कोठी बांधली. (कर्म- लिंग)

भावे प्रयोग: जेव्हा कर्त्याच्या किवा कर्माच्या लिंग किवा वाचनात बदल करूनही क्रियापद बदलत नाही तेव्हा त्या प्रयोगास भावे प्रयोग असे म्हणतात.

उदा . सुरेशने बैलाला पकडले., सिमाने मुलांना मारले.

कर्मकर्तरी प्रयोग: याला नवीन कर्मणी प्रयोग असे ही म्हणतात. हा शब्द प्रयोग इंग्रजी मधून मराठीत आलेला आहे. या शब्द प्रयोगात कर्त्याला 'कडून' हे शब्दयोगी अव्यय असते.

उदा. गाय गुरख्याकडून बांधली जाते.

उत्तर: मुलांचे आवडते दीनांचे कैवारी

स्पष्टीकरण: 

वाक्याचे उद्देश आणि विधेय या असे दोन भाग पडतात. 

उद्देश्यविस्तार म्हणजे कर्त्याबद्दल माहिती सांगणारे शब्द होय.

उद्देश्यविस्तारा मध्ये कर्त्याची विशेषण आणि समानाधि करणाचा समावेश असतो.

वरील वाक्यात साने गुरुजीं बद्दल 'मुलांचे आवडते दीनांचे कैवारी' अशी विशेषण वापरली आहेत.

म्हणून येथे 'साने गुरूजी' हा शब्द उद्देश्य होतो व 'मुलांचे आवडते दीनांचे कैवारी' हे उद्देशाविस्तार होत.

उत्तर व स्पष्टीकरण -  शक्य कर्मणी प्रयोग

• प्रयोगामध्ये आपण क्रियापदाच्या रचनेचा अभ्यास करतो.क्रियापद म्हणजे वाक्याचा अर्थ पूर्ण करणारा शब्द होय. 
• क्रियापदाच्या रुपाची ठेवण कधी त्याच्या कर्त्याच्या लिंग वचनानुसार बदलते तर कधी त्याच्या कर्माच्या लिंग वचन यानुसार बदलते ह्याच क्रियापदाच्या रचनेला व्याकरणात आपण प्रयोग असे म्हणतो.  
• प्रयोगांचे मुख्यतः तीन प्रकार असतात. कर्तरी प्रयोग कर्मणी प्रयोग आणि भावे प्रयोग असे. 
• या प्रयोगांमध्ये क्रियापदाचे स्वरूप कर्माच्या लिंग वचनानुसार बदलते तेव्हा कर्मणी प्रयोग होतो.
•  उदा. 
• रत्नाकर ने पुस्तक वाचले या वाक्यात पुस्तक असे अनेक वचनी कर्म झाले येथे जर पुस्तके शब्द आला असता तर क्रियापद वाचली असे आले असते जर कादंबऱ्या शब्द आला असता तर क्रियापद वाचल्या असे झाले असते. 
• आणि रत्नाकर ऐवजी मयुरी केव्हा मुले असे कोणतेही करते आले असते तरी क्रियापदाचे मात्र बदल झाला नसता. 
• बरेचदा कर्मणी प्रयोग असताना कर्ता हा  तृतीया विभक्तीत असतो,  कर्म हे प्रथमा विभक्तीत असते आणि क्रियापद कर्माच्या लिंग वचनानुसार असते व बहुदा येथे भूतकाळ असतो. 
• प्रधान कर्तृक कर्मणी प्रयोग -  कर्मणी प्रयोग असला तरी जर वाक्यात करताच महत्त्वाचा असेल तर त्यास प्रधान कर्तृक कर्मणी प्रयोग असे म्हणतात. 
• शक्य कर्मणी प्रयोग -  जर वाक्यात क्रियापदाच्या द्वारे शक्यता सुचवली गेली तर त्यास शक्य कर्मणी प्रयोग असे म्हणतात.
• उदाहरणार्थ – मेघानाच्याने काम करवते येथे काम करते ही शक्यता दर्शविली गेली आहे म्हणून शक्य कर्मणी प्रयोग झाला आहे. 
• कर्मकर्तरी प्रयोग -  इंग्रजी माध्यमातील पॅसिव्ह व्हॉइस याच्या प्रभावाने अलीकडे कर्त्याला कडून हे अव्यय जोडून कर्मणी प्रयोग केला जातो.
• उदाहरण - बक्षीस हे अध्यक्षांकडून दिले गेले, 
• प्रगती पत्रके शिक्षकांकडून वाटली गेली 
• अशा प्रकारच्या वाक्य रचनेमध्ये कर्त्याला कडून हा शब्द योगी अव्यय जोडला गेला. 
• अशा प्रकारची वाक्यरचना नवीन कर्मणि किंवा कर्मकर्तरी प्रयोग अशा नावाने ओळखले जाते.
  

उद्देश्यविस्तार: 

कर्त्याविषयी माहिती सांगणारे शब्द जर कर्त्यापूर्वी असतील तर अशा शब्दांना उद्देश विस्तारात लिहावे.

वाक्य: वशिला असलेली माणस मोठ्या पदावर सहज जातात

वरील नमूद केलेल्या वाक्यात "माणस" हा शब्द कर्ता आहे, आणि "वशिला असलेली" हे शब्द कर्त्या विषयी माहिती सांगत आहेत.

म्हणून "वशिला असलेली" हे शब्द उद्देश्यविस्तार आहेत.

म्हणून, फ़क्त ड बरोबर उत्तर आहे.

उत्तर: कर्मणी प्रयोग

स्पष्टीकरण: 

कर्तरी प्रयोग: जेव्हा क्रियापदाचे रूप हे कर्त्याच्या लिंग किवा वाचनानुसार बदलत असेल तर त्या प्रयोगास कर्तरी प्रयोग असे म्हणतात.

उदा . तो चित्र काढतो. (कर्ता- पुल्लिंगी), ती चित्र काढते. (कर्ता- लिंग), ते चित्र काढतात. (कर्ता- वचन)

कर्मणी प्रयोग: क्रियापदाचे रूप कर्माच्या लिंग किवा वचनानुसार बदलते तर त्यास कर्मणी प्रयोग असे म्हणतात.

उदा . राजाने राजवाडा बांधला. (कर्म- पुल्लिंगी), राजाने कोठी बांधली. (कर्म- लिंग)

भावे प्रयोग: जेव्हा कर्त्याच्या किवा कर्माच्या लिंग किवा वाचनात बदल करूनही क्रियापद बदलत नाही तेव्हा त्या प्रयोगास भावे प्रयोग असे म्हणतात.

उदा . सुरेशने बैलाला पकडले., सिमाने मुलांना मारले.

कर्मकर्तरी प्रयोग: याला नवीन कर्मणी प्रयोग असे ही म्हणतात. हा शब्द प्रयोग इंग्रजी मधून मराठीत आलेला आहे. या शब्द प्रयोगात कर्त्याला 'कडून' हे शब्दयोगी अव्यय असते.

उदा. गाय गुरख्याकडून बांधली जाते.