Self Studies

Sanskrit Language Test - 14

Result Self Studies

Sanskrit Language Test - 14
  • Score

    -

    out of -
  • Rank

    -

    out of -
TIME Taken - -
Self Studies

SHARING IS CARING

If our Website helped you a little, then kindly spread our voice using Social Networks. Spread our word to your readers, friends, teachers, students & all those close ones who deserve to know what you know now.

Self Studies Self Studies
Weekly Quiz Competition
  • Question 1
    5 / -1

    Directions For Questions

    सूचना: अधोलिखितं गद्यांश पठित्वा तदनन्तरं प्रदत्तप्रश्नानां विकल्पात्मकोत्तरेभ्यः समुचितम् उत्तरं चिनुत

           भगवान् पतञ्जलिः योगसूत्रस्य रचनाकारः। माहेश्वरस्य सम्प्रदायान्तर्गतं पाणिनीयं नव्यव्याकरणं त्रिमुनि-व्याकरणम् इत्युच्यते। त्रिषु मुनिषु अन्यतमः महामुनिः पतञ्जलिः अप्यन्यतमः इति जगतीतले को व न विजानीते? भगवान् पतञ्जलिः पाणिनीयाष्टके महतीं व्याख्यां व्यलेखीत्। सेयं व्याख्या महाभाष्यम् इत्याख्या जगति प्रसिद्धाऽस्ति। एषः पत्तञ्जलिः विश्वविश्रुतः भाषाविदासीत्। महाभाष्यं व्याकरणसन्निभं कठिनं दुरुहञ्च विषयं सारल्येन ज्ञापयितुं समर्थः इत्यत्र सर्वेऽपि विद्वांसः एकमतयः। समस्ते वैयाकरणसमुदाये महाभाष्यं महतादरेण प्रामाणिकत्वेन च परिगण्यते। विभिन्नेषु प्राच्यग्रन्थेषु पतञ्जलेः गोर्नदीयः, गोणिकापुत्रः, नागनाथः, अहिपतिः, फनिराट्, शेषराजः चूर्णिकारः तथा च पदकारः इत्यादीनिः नामानि प्रसिद्धिं भजन्ते।

    ...view full instructions

    योगसूत्रस्य रचनाकारः कः?
    Solution

    प्रश्नार्थ - योगसूत्र के रचनाकार कौन है?

    स्पष्टीकरण - गद्यांश में कहां है - "भगवान् पतञ्जलिः योगसुत्रस्य रचनाकारः।" अर्थात् 'भगवान पतंजलि योगसूत्र के रचनाकार है।' 

    Additional Information

    माहेश्वरस्यसम्प्रदायान्तर्गतं = माहेश्वर सम्प्रदाय के अंतर्गत

  • Question 2
    5 / -1

    Directions For Questions

    सूचना: अधोलिखितं गद्यांश पठित्वा तदनन्तरं प्रदत्तप्रश्नानां विकल्पात्मकोत्तरेभ्यः समुचितम् उत्तरं चिनुत

           भगवान् पतञ्जलिः योगसूत्रस्य रचनाकारः। माहेश्वरस्य सम्प्रदायान्तर्गतं पाणिनीयं नव्यव्याकरणं त्रिमुनि-व्याकरणम् इत्युच्यते। त्रिषु मुनिषु अन्यतमः महामुनिः पतञ्जलिः अप्यन्यतमः इति जगतीतले को व न विजानीते? भगवान् पतञ्जलिः पाणिनीयाष्टके महतीं व्याख्यां व्यलेखीत्। सेयं व्याख्या महाभाष्यम् इत्याख्या जगति प्रसिद्धाऽस्ति। एषः पत्तञ्जलिः विश्वविश्रुतः भाषाविदासीत्। महाभाष्यं व्याकरणसन्निभं कठिनं दुरुहञ्च विषयं सारल्येन ज्ञापयितुं समर्थः इत्यत्र सर्वेऽपि विद्वांसः एकमतयः। समस्ते वैयाकरणसमुदाये महाभाष्यं महतादरेण प्रामाणिकत्वेन च परिगण्यते। विभिन्नेषु प्राच्यग्रन्थेषु पतञ्जलेः गोर्नदीयः, गोणिकापुत्रः, नागनाथः, अहिपतिः, फनिराट्, शेषराजः चूर्णिकारः तथा च पदकारः इत्यादीनिः नामानि प्रसिद्धिं भजन्ते।

    ...view full instructions

    नागनाथः समस्तपदस्य कः समासः’?
    Solution

    प्रश्नार्थ - 'नागनाथः' इस समस्तपद में कौन सा समास है?

    समस्तपद - नागनाथः

    समास विग्रह - नागानां नाथः

    समास - तत्पुरुष समास (षष्ठी विभक्ति)

    स्पष्टीकरण -

    लघुसिद्धान्तकौमुदी के ‘उत्तरपदप्रधान तत्पुरुषः' इस सूत्र के अनुसार जिस समास में उत्तरपद प्रधान होता है वह तत्पुरुष समास है। तत्पुरुष समास में दोनो पदो का संबंध विभक्ति से दिखाया जाता है तथा पूर्वपद के विभक्ति का लोप होता है।

    'नागनाथः' इस सामासिक पद में षष्ठी इस सूत्र से नागानां नाथः यह समास विग्रह होता है। 

    उदाहरण​

    • दिल्ल्याः ईश्वरः = दिल्लीश्वरः
    • सूर्यस्य उदयः - सूर्योदयः।
    • देवानां भाषा - देवभाषा।
    • राज्ञः पुत्रः - राजपुत्रः।

    अतः यह स्पष्ट होता है कि, नागनाथः यह षष्ठी तत्पुरुष समास है।

    Additional Information

    ‘समसनं समासम्’ संक्षिप्त करना ही समास होता है अर्थात् दो या दो से अधिक पदों के विभक्ति, समुच्चय बोधक च आदि को संक्षेप करके एक पद बनाने को समास कहते है- ‘अनेकाषां पदानां एकपदी भवनं समासः।’ इसमें पूर्व और उत्तर दो पद होते हैं। यथा-

    • पित्रा युक्तः = पितृयुक्तः
    • यूपाय दारु = यूपदारु
    • माता च पिता च = पितरौ

    समास भेद:- प्रायः समास के पाँच प्रकार बताये गए हैं-

    (1) केवलसमास:‘विशेषसंज्ञाविनिर्मुक्तः केवल समासः’ अर्थात् विशेष संज्ञा रहित जहाँ केवल समास हो। जैसे:- पूर्वं भूतः = भूतपूर्वः

    (2) अव्ययीभाव:- ‘प्रायेण पूर्वपदार्थप्रधानोऽव्ययीभावो’ अर्थात् जहाँ पूर्व पद प्रधान हो तथा अव्यय हो। जैसे:- मतिम् अनतिक्रम्य = यथामति

    (3) तत्पुरुष:- ‘उत्तरपदार्थप्रधानस्तत्पुरुषः’ अर्थात् जहाँ उत्तरपद प्रधान हो दोनों पद में अलग-अलग और कभी-कभी समान विभक्ति होती है तथा पूर्वपद के विभक्ति का लोप होता है।

    तत्पुरुष समास के भेद:- इसके दो भेद होते हैं-

    A) व्याधिकरण तत्पुरुष:- इसके सात प्रकार होते हैं-

    द्वितीया तत्पुरुष:- श्रित, अतीत, आगतादि शब्द यदि उत्तरपद हो तो द्वितीया तत्पुरुष समास होता है। जैसे:-

    • कृष्णं श्रितः = कृष्णश्रित
    • दुःखम् अतीत = दुःखातीत
    • सुखाद् अपेतः = सुखापेतः।

    तृतीया तत्पुरुष:- हीन, विद्ध आदि शब्द यदि उत्तरपद हो तो तृतीया तत्पुरुष समास होता है। जैसे:-

    • सर्पेण दष्टः = सर्पदष्टः
    • शरेण विद्धः = शरविद्धः
    • विद्यया हीनः = विद्याहीनः।

    चतुर्थी तत्पुरुष:- बलि, अर्थ, तदर्थ आदि शब्द यदि उत्तरपद हो तो चतुर्थी तत्पुरुष समास होता है। जैसे:-

    • भूताय बलिः = भूतबलिः
    • स्नानाय इदम् = स्नानार्थम्
    • तस्मै इदम् = तदर्थम्।

    पञ्चमी तत्पुरुष:- भय, मुक्त, पतित आदि शब्द यदि उत्तरपद हो तो पञ्चमी तत्पुरुष समास होता है। जैसे:-

    • चौरद् भयम् = चौरभयम्
    • रोगात् मुक्तः = रोगमुक्तः
    • स्वर्गात् पतितः = स्वर्गपतितः

    षष्ठी तत्पुरुष:- जब समस्त पद में दोनों पद एक दुसरे से सम्बन्धित हो तो षष्ठी तत्पुरुष होता है। जैसे-

    • राज्ञः पुरुषः = राजपुरुषः
    • गङ्गायाः जलम् = गङ्गाजलम्

    सप्तमी तत्पुरुष:- शौण्ड, चतुर, कुशल आदि शब्द यदि उत्तरपद हो तो सप्तमी तत्पुरुष समास होता है। जैसे:-

    • सभायां पण्डितः = सभापण्डितः
    • कर्मणि कुशलः = कर्मकुशलः

    नञ् तत्पुरुष:- जहाँ पूर्वपद अ, अन् अथवा न हो वहाँ नञ् तत्पुरुष समास होता है। जैसे:-

    • न ज्ञानम् = अज्ञानम्
    • न आदि = अनादि
    • न आस्तिक = अनास्तिक

    B) समानाधिकरण तत्पुरुष:- इसके दो भेद होते हैं-

    कर्मधारय:- विशेषण-विशेष्य तथा उपमानोपमेय पदों का परस्पर समास हो तो कर्मधारय समास होता है। जैसे:-

    • नीलम् उत्पलम् = नीलोत्पलम्
    • चन्द्र इव मुखम् = चन्द्रमुखम्

    द्विगु:- जब विशेषण संख्यावाची हो तो द्विगु समास होता है। जैसे:-

    • त्रयाणां भुवनानां समाहारः = त्रिभुवनम्
    • सप्तानां दिनानां समाहारः = सप्तदिनम्

    (4) द्वन्द्व:- ‘उभयपदार्थप्रधानो द्वन्द्वः’ जहाँ दोनों पद प्रधान हो। इसके विग्रह में च जुडता है।

    • माता च पिता च = पितरौ
    • हरिः च हरः च = हरिहरौ

    इसके तीन प्रकार हैं-

    1. इतरेतर द्वन्द्व
    2. एकशेष द्वन्द्व
    3. समाहार द्वन्द्व

    (5) बहुव्रीहि:- ‘अन्यपदार्थप्रधानो बहुव्रीहिः’ जहाँ अन्य पद प्रधान हो। जैसे:-

    • पीतम् अम्बरं यस्य सः = पीताम्बरः (हरिः)
    • लम्बः उदरः यस्य सः = लम्बोदरः (गणेशः)
  • Question 3
    5 / -1

    Directions For Questions

    सूचना: अधोलिखितं गद्यांश पठित्वा तदनन्तरं प्रदत्तप्रश्नानां विकल्पात्मकोत्तरेभ्यः समुचितम् उत्तरं चिनुत

           भगवान् पतञ्जलिः योगसूत्रस्य रचनाकारः। माहेश्वरस्य सम्प्रदायान्तर्गतं पाणिनीयं नव्यव्याकरणं त्रिमुनि-व्याकरणम् इत्युच्यते। त्रिषु मुनिषु अन्यतमः महामुनिः पतञ्जलिः अप्यन्यतमः इति जगतीतले को व न विजानीते? भगवान् पतञ्जलिः पाणिनीयाष्टके महतीं व्याख्यां व्यलेखीत्। सेयं व्याख्या महाभाष्यम् इत्याख्या जगति प्रसिद्धाऽस्ति। एषः पत्तञ्जलिः विश्वविश्रुतः भाषाविदासीत्। महाभाष्यं व्याकरणसन्निभं कठिनं दुरुहञ्च विषयं सारल्येन ज्ञापयितुं समर्थः इत्यत्र सर्वेऽपि विद्वांसः एकमतयः। समस्ते वैयाकरणसमुदाये महाभाष्यं महतादरेण प्रामाणिकत्वेन च परिगण्यते। विभिन्नेषु प्राच्यग्रन्थेषु पतञ्जलेः गोर्नदीयः, गोणिकापुत्रः, नागनाथः, अहिपतिः, फनिराट्, शेषराजः चूर्णिकारः तथा च पदकारः इत्यादीनिः नामानि प्रसिद्धिं भजन्ते।

    ...view full instructions

    व्याकरणं सारल्येन ज्ञापयितुं किं समर्थः?
    Solution

    प्रश्नार्थ - व्याकरण को सरलता से जानने के लिये क्या समर्थ है?

    स्पष्टीकरण - गद्यांश के अनुसार - 'महाभाष्यं व्याकरणसन्निभं कठिनं दुरुहञ्च विषयं सारल्येन ज्ञापयितुं समर्थः इत्यत्र सर्वेऽपि विद्वांसः एकमतयः।' अर्थात् 'व्याकरण जैसा कठिन और दुष्कर विषय सरलता से जानने के लिये महाभाष्य समर्थ है, इसपर सभी विद्वान एकमत (हैं)।'

    अतः 'महाभाष्यं' यह उचित पर्याय है यह स्पष्ट होता है।

  • Question 4
    5 / -1

    Directions For Questions

    सूचना: अधोलिखितं गद्यांश पठित्वा तदनन्तरं प्रदत्तप्रश्नानां विकल्पात्मकोत्तरेभ्यः समुचितम् उत्तरं चिनुत

           भगवान् पतञ्जलिः योगसूत्रस्य रचनाकारः। माहेश्वरस्य सम्प्रदायान्तर्गतं पाणिनीयं नव्यव्याकरणं त्रिमुनि-व्याकरणम् इत्युच्यते। त्रिषु मुनिषु अन्यतमः महामुनिः पतञ्जलिः अप्यन्यतमः इति जगतीतले को व न विजानीते? भगवान् पतञ्जलिः पाणिनीयाष्टके महतीं व्याख्यां व्यलेखीत्। सेयं व्याख्या महाभाष्यम् इत्याख्या जगति प्रसिद्धाऽस्ति। एषः पत्तञ्जलिः विश्वविश्रुतः भाषाविदासीत्। महाभाष्यं व्याकरणसन्निभं कठिनं दुरुहञ्च विषयं सारल्येन ज्ञापयितुं समर्थः इत्यत्र सर्वेऽपि विद्वांसः एकमतयः। समस्ते वैयाकरणसमुदाये महाभाष्यं महतादरेण प्रामाणिकत्वेन च परिगण्यते। विभिन्नेषु प्राच्यग्रन्थेषु पतञ्जलेः गोर्नदीयः, गोणिकापुत्रः, नागनाथः, अहिपतिः, फनिराट्, शेषराजः चूर्णिकारः तथा च पदकारः इत्यादीनिः नामानि प्रसिद्धिं भजन्ते।

    ...view full instructions

    वैयाकरणसमुदाये महाभाष्यं केन परिगण्यते?
    Solution

    प्रश्नार्थ - वैयाकरणीयो के समुदाय में महाभाष्य की गणना कैसे करते है?

    स्पष्टीकरण - गद्यांश में उल्लिखित है - 'समस्ते वैयाकरणसमुदाये महाभाष्यं महतादरेण प्रामाणिकत्वेन च परिगण्यते।' अर्थात् ' समस्त वैयाकरणीयो के समुदाय में महाभाष्य की गणना अत्यंत आदर तथा प्रामाणिकता के साथ की जाती है।

    Additional Information

    • वैयाकरणसमुदाये - वैयाकरणीयो के समुदाय में
    • महतादरेण - अत्यंत आदर से
    • अनादरेण - अनादर से
    • विश्वासेन - विश्वास से
    • सत्येन - सत्य से 
  • Question 5
    5 / -1

    Directions For Questions

    सूचना: अधोलिखितं गद्यांश पठित्वा तदनन्तरं प्रदत्तप्रश्नानां विकल्पात्मकोत्तरेभ्यः समुचितम् उत्तरं चिनुत

           भगवान् पतञ्जलिः योगसूत्रस्य रचनाकारः। माहेश्वरस्य सम्प्रदायान्तर्गतं पाणिनीयं नव्यव्याकरणं त्रिमुनि-व्याकरणम् इत्युच्यते। त्रिषु मुनिषु अन्यतमः महामुनिः पतञ्जलिः अप्यन्यतमः इति जगतीतले को व न विजानीते? भगवान् पतञ्जलिः पाणिनीयाष्टके महतीं व्याख्यां व्यलेखीत्। सेयं व्याख्या महाभाष्यम् इत्याख्या जगति प्रसिद्धाऽस्ति। एषः पत्तञ्जलिः विश्वविश्रुतः भाषाविदासीत्। महाभाष्यं व्याकरणसन्निभं कठिनं दुरुहञ्च विषयं सारल्येन ज्ञापयितुं समर्थः इत्यत्र सर्वेऽपि विद्वांसः एकमतयः। समस्ते वैयाकरणसमुदाये महाभाष्यं महतादरेण प्रामाणिकत्वेन च परिगण्यते। विभिन्नेषु प्राच्यग्रन्थेषु पतञ्जलेः गोर्नदीयः, गोणिकापुत्रः, नागनाथः, अहिपतिः, फनिराट्, शेषराजः चूर्णिकारः तथा च पदकारः इत्यादीनिः नामानि प्रसिद्धिं भजन्ते।

    ...view full instructions

    पतञ्जलेः अन्यनाम नास्ति -
    Solution

    प्रश्नार्थ - पतञ्जलि का अन्य नाम अन्य नाम नहीं है-

    स्पष्टीकरण - गद्यांश में पतंजलि के बारे में कहा गया है - 'विभिन्नेषु प्राच्यग्रन्थेषु पतञ्जलेः गोर्नदीयः, गोणिकापुत्रः, नागनाथः, अहिपतिः, फनिराट्, शेषराजः चुर्णिकारः तथा च पदकारः इत्यादीनिः नामानि प्रसिद्धिं भजन्ते।' अर्थात् 'विभिन्न प्राचीन ग्रंथो में पतंजलि के लिए गोर्नदीय, गोणिकापुत्र, नागनाथ, अहिपति, फनिराट्, शेषराज, चुर्णिकार और  पदकार इत्यादि नाम से प्रसिद्धि है।

    अतः 'अहिपतिः', 'फनिराट्' और 'शेषराजः' यह पतंजलि के अन्य नाम है और 'पशुपतिः' नहीं।

  • Question 6
    5 / -1

    Directions For Questions

    निर्देशः अधाेलिखित गद्यांश पठित्वा प्रदत्तप्रश्नानां विकल्पात्मकोत्तरेभ्यः समुचितम् उत्तरं चित्वा लिखत।

    इह खलु पञ्चेन्द्रियाणि, पञ्चेन्द्रियद्रव्याणि, पञ्चेन्द्रियार्थाः च भवन्ति। तत्र चक्षुः श्रोत्रं घ्राणं जिह्वा त्वक् च इति पञ्चेन्द्रियाणि। पञ्चेन्द्रियद्रव्याणि खं वायुः ज्योतिः आपो भूः इति। पञ्चन्द्रियार्थाः शब्दस्पर्शरूपरसगन्धाः। मनःपुरःसराणि च इन्द्रियाणि अर्थसंग्रहसमर्थानि भवन्ति। न इन्द्रियवशग स्यात्। न चंचलं मनः अनुभ्रामयेत्।

    गुरु - वृद्ध - आचार्यान् अर्चयेत्। मूर्ध - श्रोत्र - घ्राण - पाद - तैलनित्यः स्यात्। अतिथीनां पूजकः स्यात्। काले हित - मित - मधुरार्थवादी स्यात्। वश्यात्मा, महोत्साहः, विनयबुद्धिः, निर्भीकः, क्षमावान, सर्वप्राणिषु बन्धुभूतः स्यात्।

    न अनृतं ब्रूयात्। न अतिब्रूयात्। न अन्यस्वम् आहरेत्। न वैरं रोचयेत्। न कुर्यात् पापम्। न पापेऽपि पापी स्यात्। न अन्यदोषान् ब्रूयात्। न अन्यरहस्यम् आगमयेत्। अधार्मिकैः न दुष्टैः सह आसीत्। न नासिकां कुष्णीयात्। न दन्तान् विघट्टयेत्। न भूमि विलिखेत। ने नखान वादयेत्। न छिन्द्यात् तृणम्। न दुष्टयानानि आरोहेत्। न द्रुमम् आरोहेत्। न जलोग्रवेगम् अवगाहेत्।

    न अदेशे, न अकाले, न कुत्सयन्, न प्रतिकूलोपहितम्, न पर्युषितम् अन्नम् खादेत्। न​ नक्तं दधि भुञ्जीत। न कञ्चिद् अवजानीयात्। न वेगान् धारयेत्। न अहंमानी स्यात् न अभृतभृत्यो, नैकः सुखी, न सर्वविश्रम्भी न सर्वाभिशंकी स्यात्। न नियम भिन्द्यात्।

    न कार्यकालम् अतिपातयेत्। न अपरीक्षितम् अभिनिविशेत्। न च अतिदीर्घसूत्री स्यात्। न सिद्धौ उत्सेकं गच्छेत् ने असिद्धौ दैन्यम्।।

    ...view full instructions

    कदा दधि न भोक्तव्यम्?
    Solution

    प्रश्नानुवाद - दही कब नही खाना चाहिए?

    स्पष्टीकरण - दही रात्रि अर्थात् रात को नही खाना चाहिए।

    गद्यांश में उल्लेखित है - न नक्तं दधि भुञ्जीत। अर्थात् रात में दही का सेवन नही करना चाहिए। यहाँ पर नक्तं का अर्थ है - रात में।

    चरकसंहिता के अनुसार भोजन करने के कुछ नियम बताये गये है। इसके अनुसार गलत स्थान पर​, गलत समय में, तिरस्कारपूर्वक​, शत्रुओं के द्वारा दिया हुआ, बासी खाना नही खाना चाहिए। इससे आरोग्य पर गलत प्रभाव होता है।

    अतः दही खाने के लिए रात का समय ठीक ना होने के कारण उसे वर्ज्य माना गया है यह स्पष्ट होता है।

    Additional Information

    अन्य विकल्पों का हिंदी अनुवाद -

    • सायम् - संध्याकाल में
    • दिवि - दिन में
    • मध्याह्ने - मध्याह्न में 
  • Question 7
    5 / -1

    Directions For Questions

    निर्देशः अधाेलिखित गद्यांश पठित्वा प्रदत्तप्रश्नानां विकल्पात्मकोत्तरेभ्यः समुचितम् उत्तरं चित्वा लिखत।

    इह खलु पञ्चेन्द्रियाणि, पञ्चेन्द्रियद्रव्याणि, पञ्चेन्द्रियार्थाः च भवन्ति। तत्र चक्षुः श्रोत्रं घ्राणं जिह्वा त्वक् च इति पञ्चेन्द्रियाणि। पञ्चेन्द्रियद्रव्याणि खं वायुः ज्योतिः आपो भूः इति। पञ्चन्द्रियार्थाः शब्दस्पर्शरूपरसगन्धाः। मनःपुरःसराणि च इन्द्रियाणि अर्थसंग्रहसमर्थानि भवन्ति। न इन्द्रियवशग स्यात्। न चंचलं मनः अनुभ्रामयेत्।

    गुरु - वृद्ध - आचार्यान् अर्चयेत्। मूर्ध - श्रोत्र - घ्राण - पाद - तैलनित्यः स्यात्। अतिथीनां पूजकः स्यात्। काले हित - मित - मधुरार्थवादी स्यात्। वश्यात्मा, महोत्साहः, विनयबुद्धिः, निर्भीकः, क्षमावान, सर्वप्राणिषु बन्धुभूतः स्यात्।

    न अनृतं ब्रूयात्। न अतिब्रूयात्। न अन्यस्वम् आहरेत्। न वैरं रोचयेत्। न कुर्यात् पापम्। न पापेऽपि पापी स्यात्। न अन्यदोषान् ब्रूयात्। न अन्यरहस्यम् आगमयेत्। अधार्मिकैः न दुष्टैः सह आसीत्। न नासिकां कुष्णीयात्। न दन्तान् विघट्टयेत्। न भूमि विलिखेत। ने नखान वादयेत्। न छिन्द्यात् तृणम्। न दुष्टयानानि आरोहेत्। न द्रुमम् आरोहेत्। न जलोग्रवेगम् अवगाहेत्।

    न अदेशे, न अकाले, न कुत्सयन्, न प्रतिकूलोपहितम्, न पर्युषितम् अन्नम् खादेत्। न​ नक्तं दधि भुञ्जीत। न कञ्चिद् अवजानीयात्। न वेगान् धारयेत्। न अहंमानी स्यात् न अभृतभृत्यो, नैकः सुखी, न सर्वविश्रम्भी न सर्वाभिशंकी स्यात्। न नियम भिन्द्यात्।

    न कार्यकालम् अतिपातयेत्। न अपरीक्षितम् अभिनिविशेत्। न च अतिदीर्घसूत्री स्यात्। न सिद्धौ उत्सेकं गच्छेत् ने असिद्धौ दैन्यम्।।

    ...view full instructions

    जनः केषां पूजकः स्यात्?
    Solution

    प्रश्नानुवाद - लोग किसकी पूजा करते थे?

    स्पष्टीकरण - लोग अतिथियों की पूजा करते थे।

    गद्यांश में उल्लेखित है - अतिथीनां पूजकः स्यात्। अर्थात् अतिथियों के पूजक थे।

    जिसके आगमन की निश्चित तिथि नही होती है वह "अतिथि" कहलाता है। भारत में अतिथियों को भगवान के समान माना जाता था। अतिथि देवो भव - इस अवधारणा की उत्पत्ति प्राचीन दिनों में हुई है। घर पर किसी के आने की सूचना देने का कोई साधन नहीं था। अतः अतिथियों को भगवान के समान मानकर उनका आतिथ्यसत्कार करना यह महत्त्वपूर्ण माना जाता था। इस तरह भारतीय अपने अतिथियों का प्रेम​, सम्मान, श्रद्धा और देखभाल के साथ स्वागत करते थे।

    अतः स्पष्ट होता है कि, लोग अतिथियों के पूजक थे।

    Additional Information

    अन्य विकल्पों का हिंदी अनुवाद -

    • दुष्टानाम् - दुष्टों के।
    • वश्यात्मनाम् - स्वयं को वश अथवा नियंत्रित करनेवाले का।
    • निर्भीकाणाम् - निडर अथवा साहसीयों का।  
  • Question 8
    5 / -1

    Directions For Questions

    निर्देशः अधाेलिखित गद्यांश पठित्वा प्रदत्तप्रश्नानां विकल्पात्मकोत्तरेभ्यः समुचितम् उत्तरं चित्वा लिखत।

    इह खलु पञ्चेन्द्रियाणि, पञ्चेन्द्रियद्रव्याणि, पञ्चेन्द्रियार्थाः च भवन्ति। तत्र चक्षुः श्रोत्रं घ्राणं जिह्वा त्वक् च इति पञ्चेन्द्रियाणि। पञ्चेन्द्रियद्रव्याणि खं वायुः ज्योतिः आपो भूः इति। पञ्चन्द्रियार्थाः शब्दस्पर्शरूपरसगन्धाः। मनःपुरःसराणि च इन्द्रियाणि अर्थसंग्रहसमर्थानि भवन्ति। न इन्द्रियवशग स्यात्। न चंचलं मनः अनुभ्रामयेत्।

    गुरु - वृद्ध - आचार्यान् अर्चयेत्। मूर्ध - श्रोत्र - घ्राण - पाद - तैलनित्यः स्यात्। अतिथीनां पूजकः स्यात्। काले हित - मित - मधुरार्थवादी स्यात्। वश्यात्मा, महोत्साहः, विनयबुद्धिः, निर्भीकः, क्षमावान, सर्वप्राणिषु बन्धुभूतः स्यात्।

    न अनृतं ब्रूयात्। न अतिब्रूयात्। न अन्यस्वम् आहरेत्। न वैरं रोचयेत्। न कुर्यात् पापम्। न पापेऽपि पापी स्यात्। न अन्यदोषान् ब्रूयात्। न अन्यरहस्यम् आगमयेत्। अधार्मिकैः न दुष्टैः सह आसीत्। न नासिकां कुष्णीयात्। न दन्तान् विघट्टयेत्। न भूमि विलिखेत। ने नखान वादयेत्। न छिन्द्यात् तृणम्। न दुष्टयानानि आरोहेत्। न द्रुमम् आरोहेत्। न जलोग्रवेगम् अवगाहेत्।

    न अदेशे, न अकाले, न कुत्सयन्, न प्रतिकूलोपहितम्, न पर्युषितम् अन्नम् खादेत्। न​ नक्तं दधि भुञ्जीत। न कञ्चिद् अवजानीयात्। न वेगान् धारयेत्। न अहंमानी स्यात् न अभृतभृत्यो, नैकः सुखी, न सर्वविश्रम्भी न सर्वाभिशंकी स्यात्। न नियम भिन्द्यात्।

    न कार्यकालम् अतिपातयेत्। न अपरीक्षितम् अभिनिविशेत्। न च अतिदीर्घसूत्री स्यात्। न सिद्धौ उत्सेकं गच्छेत् ने असिद्धौ दैन्यम्।।

    ...view full instructions

    इन्द्रियाणि कति भवन्ति?
    Solution

    प्रश्नानुवाद - इन्द्रियाँ कितनी होती है?

    स्पष्टीकरण - इन्द्रियाँ पञ्च अर्थात् पाँच होती है।

    प्रस्तुत गद्यांश में उल्लेखित है - "इह खलु पञ्चेन्द्रियाणि, पञ्चेन्द्रियद्रव्याणि, पञ्चेन्द्रियार्थाः च भवन्ति।" अर्थात् "यहाँ वास्तव में पाँच इन्द्रियाँ, पाँच इन्द्रियद्रव्य और पाँच इन्द्रियार्थ होते है।"

    1. इन्द्रियाँ पाँच होती है - चक्षुः (आँख​), श्रोत्रं (कान​), घ्राणं (नाक​), जिह्वा (जीभ​), त्वक् (त्वचा)। 

    2. पाँच इन्द्रियार्थ अर्थात् पाँच ऐसी वस्तुऐं जिसका ग्रहण इन्द्रियोंद्वारा कर लिया जाता है। यह वस्तुऐं है - 

    • शब्द (ध्वनि) - कान से जो भी सुना जाता है उसे शब्द कहते है।
    • स्पर्श - त्वचाद्वारा जो अनुभव लिया जाता है उसे स्पर्श कहते है।
    • रूप - आँखोंद्वारा जो कुछ देखा जाता है उसे रूप कहते है।
    • रस - जिह्वाद्वारा जिस स्वाद की अनुभूति होती है वह रस है।
    • गन्ध - नाक से जो ग्रहण करते है वह गंध होती है।

    3. इन्द्रियद्रव्य अर्थात् इन्द्रियों में यह तत्त्व होते है - पृथ्वी, आप​, तेज, वायु, आकाश​।

    अतः यह स्पष्ट होता है कि, इन्द्रियाँ पाँच होती है।

    Additional Information

    अन्य विकल्पों के हिंदी अनुवाद -

    • त्रीणि - तीन​
    • षट् - छः
    • चत्वारि - चार​
  • Question 9
    5 / -1

    Directions For Questions

    निर्देशः अधाेलिखित गद्यांश पठित्वा प्रदत्तप्रश्नानां विकल्पात्मकोत्तरेभ्यः समुचितम् उत्तरं चित्वा लिखत।

    इह खलु पञ्चेन्द्रियाणि, पञ्चेन्द्रियद्रव्याणि, पञ्चेन्द्रियार्थाः च भवन्ति। तत्र चक्षुः श्रोत्रं घ्राणं जिह्वा त्वक् च इति पञ्चेन्द्रियाणि। पञ्चेन्द्रियद्रव्याणि खं वायुः ज्योतिः आपो भूः इति। पञ्चन्द्रियार्थाः शब्दस्पर्शरूपरसगन्धाः। मनःपुरःसराणि च इन्द्रियाणि अर्थसंग्रहसमर्थानि भवन्ति। न इन्द्रियवशग स्यात्। न चंचलं मनः अनुभ्रामयेत्।

    गुरु - वृद्ध - आचार्यान् अर्चयेत्। मूर्ध - श्रोत्र - घ्राण - पाद - तैलनित्यः स्यात्। अतिथीनां पूजकः स्यात्। काले हित - मित - मधुरार्थवादी स्यात्। वश्यात्मा, महोत्साहः, विनयबुद्धिः, निर्भीकः, क्षमावान, सर्वप्राणिषु बन्धुभूतः स्यात्।

    न अनृतं ब्रूयात्। न अतिब्रूयात्। न अन्यस्वम् आहरेत्। न वैरं रोचयेत्। न कुर्यात् पापम्। न पापेऽपि पापी स्यात्। न अन्यदोषान् ब्रूयात्। न अन्यरहस्यम् आगमयेत्। अधार्मिकैः न दुष्टैः सह आसीत्। न नासिकां कुष्णीयात्। न दन्तान् विघट्टयेत्। न भूमि विलिखेत। ने नखान वादयेत्। न छिन्द्यात् तृणम्। न दुष्टयानानि आरोहेत्। न द्रुमम् आरोहेत्। न जलोग्रवेगम् अवगाहेत्।

    न अदेशे, न अकाले, न कुत्सयन्, न प्रतिकूलोपहितम्, न पर्युषितम् अन्नम् खादेत्। न​ नक्तं दधि भुञ्जीत। न कञ्चिद् अवजानीयात्। न वेगान् धारयेत्। न अहंमानी स्यात् न अभृतभृत्यो, नैकः सुखी, न सर्वविश्रम्भी न सर्वाभिशंकी स्यात्। न नियम भिन्द्यात्।

    न कार्यकालम् अतिपातयेत्। न अपरीक्षितम् अभिनिविशेत्। न च अतिदीर्घसूत्री स्यात्। न सिद्धौ उत्सेकं गच्छेत् ने असिद्धौ दैन्यम्।।

    ...view full instructions

    कं न आरोहेत्?
    Solution

    प्रश्नानुवाद - किस पर आरोहण अर्थात् चढना नही चाहिए?

    स्पष्टीकरण - द्रुमम् अर्थात् वृक्ष पर चढना नही चाहिए।

    गद्यांश में उल्लेखित है - न छिन्द्यात् तृणम्। न दुष्टयानानि आरोहेत्। न द्रुमम् आरोहेत्। न जलोग्रवेगम् अवगाहेत्। अर्थात् तृण अर्थात् घास अथवा हरी वनस्पतियों को काटना नही चाहिए। दुष्टयान में (जो यान अस्वच्छ है और नियंत्रक अथवा गतिरोधक रहित है) चढना नही चाहिए। वृक्ष पर चढना नही चाहिए। जल के तेज बहाव में प्रवेश नही करना चाहिए।

    Additional Information

    अन्य विकल्पों का हिंदी अनुवाद -

    • अश्वत् - घोडे पर​।
    • नौकाम् - जहाज में।
    • गजम् - हाथी पर​। 
  • Question 10
    5 / -1

    Directions For Questions

    निर्देशः अधाेलिखित गद्यांश पठित्वा प्रदत्तप्रश्नानां विकल्पात्मकोत्तरेभ्यः समुचितम् उत्तरं चित्वा लिखत।

    इह खलु पञ्चेन्द्रियाणि, पञ्चेन्द्रियद्रव्याणि, पञ्चेन्द्रियार्थाः च भवन्ति। तत्र चक्षुः श्रोत्रं घ्राणं जिह्वा त्वक् च इति पञ्चेन्द्रियाणि। पञ्चेन्द्रियद्रव्याणि खं वायुः ज्योतिः आपो भूः इति। पञ्चन्द्रियार्थाः शब्दस्पर्शरूपरसगन्धाः। मनःपुरःसराणि च इन्द्रियाणि अर्थसंग्रहसमर्थानि भवन्ति। न इन्द्रियवशग स्यात्। न चंचलं मनः अनुभ्रामयेत्।

    गुरु - वृद्ध - आचार्यान् अर्चयेत्। मूर्ध - श्रोत्र - घ्राण - पाद - तैलनित्यः स्यात्। अतिथीनां पूजकः स्यात्। काले हित - मित - मधुरार्थवादी स्यात्। वश्यात्मा, महोत्साहः, विनयबुद्धिः, निर्भीकः, क्षमावान, सर्वप्राणिषु बन्धुभूतः स्यात्।

    न अनृतं ब्रूयात्। न अतिब्रूयात्। न अन्यस्वम् आहरेत्। न वैरं रोचयेत्। न कुर्यात् पापम्। न पापेऽपि पापी स्यात्। न अन्यदोषान् ब्रूयात्। न अन्यरहस्यम् आगमयेत्। अधार्मिकैः न दुष्टैः सह आसीत्। न नासिकां कुष्णीयात्। न दन्तान् विघट्टयेत्। न भूमि विलिखेत। ने नखान वादयेत्। न छिन्द्यात् तृणम्। न दुष्टयानानि आरोहेत्। न द्रुमम् आरोहेत्। न जलोग्रवेगम् अवगाहेत्।

    न अदेशे, न अकाले, न कुत्सयन्, न प्रतिकूलोपहितम्, न पर्युषितम् अन्नम् खादेत्। न​ नक्तं दधि भुञ्जीत। न कञ्चिद् अवजानीयात्। न वेगान् धारयेत्। न अहंमानी स्यात् न अभृतभृत्यो, नैकः सुखी, न सर्वविश्रम्भी न सर्वाभिशंकी स्यात्। न नियम भिन्द्यात्।

    न कार्यकालम् अतिपातयेत्। न अपरीक्षितम् अभिनिविशेत्। न च अतिदीर्घसूत्री स्यात्। न सिद्धौ उत्सेकं गच्छेत् ने असिद्धौ दैन्यम्।।

    ...view full instructions

    केन युक्तेन इन्द्रियाणि अर्थसंग्रहसमर्थानि भवन्ति?
    Solution

    प्रश्नानुवाद - किससे युक्त इंद्रिय अर्थ संग्रह करने के लिए समर्थ होते है?

    स्पष्टीकरण - मन से युक्त इंद्रिय अर्थ संग्रह करने के लिए समर्थ होते है।

    गद्यांश में उल्लेखित है - मनःपुरःसराणि च इन्द्रियाणि अर्थसंग्रहसमर्थानि भवन्ति। अर्थात् मन से युक्त इंद्रिय अर्थ संग्रह करने के लिए समर्थ होते है।

    इन्द्रियाँ पाँच होती है - चक्षुः (आँख​), श्रोत्रं (कान​), घ्राणं (नाक​), जिह्वा (जीभ​), त्वक् (त्वचा)। 

    पाँच इन्द्रियार्थ अर्थात् पाँच ऐसी वस्तुऐं जिसका ग्रहण इन्द्रियोंद्वारा कर लिया जाता है। यह वस्तुऐं है - 

    • शब्द (ध्वनि) - कान से जो भी सुना जाता है उसे शब्द कहते है।
    • स्पर्श - त्वचाद्वारा जो अनुभव लिया जाता है उसे स्पर्श कहते है।
    • रूप - आँखोंद्वारा जो कुछ देखा जाता है उसे रूप कहते है।
    • रस - जिह्वाद्वारा जिस स्वाद की अनुभूति होती है वह रस है।
    • गन्ध - नाक से जो ग्रहण करते है वह गंध होती है।

    इन्द्रियों का इन पाँच वस्तुओं के ग्रहण करने के लिए मन का होना बहुत महत्त्वपूर्ण होता है, क्योंकि इंद्रियों के विषयोपभोग से ही मन को अनुभूति मिलती है फिर चाहे वह सुख हो अथवा दुःख हो। मन में इच्छा होती है तभी इंद्रियोंद्वारा विषयोपभोग लेने की प्रवृत्ति बढती है। 

    अतः मन से युक्त इंद्रिय अर्थ संग्रह करने के लिए समर्थ होते है, यह स्पष्ट होता है।

    Additional Information

    अन्य विकल्पों का हिंदी अनुवाद -

    • शरीरेण - शरीर से​।
    • वाचा - वाणी।
    • कर्मणा - कर्म से।
Self Studies
User
Question Analysis
  • Correct -

  • Wrong -

  • Skipped -

My Perfomance
  • Score

    -

    out of -
  • Rank

    -

    out of -
Re-Attempt Weekly Quiz Competition
Self Studies Get latest Exam Updates
& Study Material Alerts!
No, Thanks
Self Studies
Click on Allow to receive notifications
Allow Notification
Self Studies
Self Studies Self Studies
To enable notifications follow this 2 steps:
  • First Click on Secure Icon Self Studies
  • Second click on the toggle icon
Allow Notification
Get latest Exam Updates & FREE Study Material Alerts!
Self Studies ×
Open Now